楚瓦什语简明语法

标签:
楚瓦什语保加尔语支突厥语族阿尔泰语杂谈 |
分类: 语林迷踪 |
1.语言简介
楚瓦什语(чăваш
чĕлхи)是居住在伏尔加河流域楚瓦什人的语言,俄罗斯楚瓦什共和国(чăваш
республики)的官方语言之一,属阿尔泰语系突厥语族保加尔语支(bolgar),是这个语支中唯一幸存的语言。楚瓦什语虽然保留了很多和常见的突厥语相似的词法、句法和词汇,但是由于受到邻近马里语(一种乌拉尔语言)的影响,表现出了一些与突厥语极不相同的特点(Larry
Clark语)。由于语音上的变化非常大,她成了突厥语中最难与其他突厥语互通的语言之一。
楚瓦什人(头饰看上去很像土库曼人的)
2.文字和语音
楚瓦什文以西里尔字母为基础,字母表中有37个字母,有意思的是,和其他突厥语的文字历经阿拉伯、拉丁、西里尔多次文字改革不同,楚瓦什文在创制之初就使用西里尔文字。现代字母与过去的老文字相比,只是改动过了几个字母。
楚瓦什语字母表中有ӑ/ə/,ӗ/ɘ/,ç/ɕ/,
ӳ/y/四个特殊字母表示特别的发音。这些字母为楚瓦什语独有,不见于其他使用西里尔文字的语言中。
3.元音和谐
楚瓦什语的元音和谐为前后元音和谐:
前元音:и, э(е), ӳ, ӗ
后元音:ы, а, у, ӑ, о
词干末音节含有前元音或后元音,词缀也得用同一系列的元音。如:
前元音:ывӑл儿子-ывӑлӑн儿子(属格),лаша马-лашасӑр没有马
后元音:хӗр女儿-херӗн女儿(属格),ӗне牛-ӗнесӗр没有牛
4.名词
楚瓦什语的名词同其他突厥语一样有格、数和人称等语法范畴。
4.1. 名词的数
楚瓦什语书面语中只有一个复数词缀-сем,可以直接加在任何名词词干之后,如:чӗлхе语言-чӗлхесем许多语言,кун日子-кунсем许多日子,çӑлтӑр星-çӑлтӑрсем许多星
4.2. 领属性词缀
1sg ӑм,ем(辅音后),м(元音后)
2sg у,ӳ
3sg ӗ(辅音后),и(元音后,替换词干元音)
1pl
ӑмӑр,ӗмӗр(辅音后),мӑр,мӗр(元音后)
2pl ӑр,ӗр
3pl ӗ,и
第三人称ӗ、и不需要符合元音和谐律,只根据词干是否为元音来添加。
变化例举:
元音:чӗлхе
чӗлхем我的语言,чӗлхӳ你的语言,чӗлхи他的语言,чӗлхемӗр我们的语言,чӗлхӗр你们的语言,чӗлхи他们的语言
辅音:кун
кунӑм, куну, кунӗ, кунӗмӗр, кунӗр,
кунӗ
4.3.名词的格
(1)楚瓦什语有六个格,分别是主格、属格、与-宾格、位格、从格、(工)具格。也有一些资料说有八个格,增加了欠格和缘由格。格词尾如下:
主 无词尾
属 н,ӑн,ӗн
与-宾 а,е,на,не
位 ра,ре,та,те,че
从 ран,рен,тан,тен,чен
具 па,пе,пала,пеле
(欠) сӑр,сӗр
(缘由) шӑн,шӗн
变格例举:çын人
格 单数 复数
主 çын çынсем
属 çыннӑн çынсен
与 çынна çынсене
位 çынра çынсенче
从 çынран çынсенчен
具 çынпа çынсемпе
(欠) çынсӑр çынсемсӗр
(缘) çыншӑн çынсемшӗн
当名词同时带有复数和领属时,顺序为“名词词干+领属+复数”,此顺序不同于其他突厥语。以下为楚瓦什语和哈萨克语的变化比较。
楚瓦什语 哈萨克语 汉语
тус-ӑм-сем дос-тар-ым 我的朋友们
тус-у-сем дос-тар-ың 你的朋友们
тус-ӗ-сем дос-тар-ы 他的朋友们
тус-ӑмӑр-сем дос-тар-ымыз
我们的朋友们
тус-ӑр-сем дос-тар-ыңыз
你们的朋友们
тус-ӗ-сем дос-тар-ы 他们的朋友们
(2)一些格的用例
a.
具格表示行为所使用的工具和方式方法,有这种格的突厥语还有哈萨克语(-мен)和雅库特语(-нэн)。
Манпа пӗрле килҫӗ. 他和我一起来的。
кӑранташпа ҫыр 用笔写字
b.欠缺格表示缺少
алсӑр-урасӑр 没手没脚
вӑйсӑр ҫын 无力的人,弱者
c.缘由格表示目的
ҫын сывлӑхӗшӗн 为人类的健康
ҫирӗп миршӗн 为了永久的和平
5.形容词
楚瓦什语的形容词同其他突厥语一样不随名词变格,词形上形容词和名词没有太大差异,有些词既可以作名词也可以作形容词。
形容词有比较级、最高级两种级的变化。
比较级:元音及除辅音р外的词干加-рах/рех;-р结尾的名词词干加-тарах/терех。如:вӑйлӑ有力的-вӑйлӑрах较有力的,чипер好的-чипертерех较好的
最高级:在原级钱加чи,пит, питӗ等副词,如:чи вӑйлӑ
最有力的,чи чипер最好的
4.代词
代词同名词一样有格的变化,变化如下:
4.1.人称代词的变格
格 我 你 他 我们 你们 他们
主 эпӗ эсӗ вӑл эпир эсир
вӗсем
属 манӑн санӑн унан пирӗн сирӗн
вӗсен
与-宾 мана сана ӑна пире сире
вӗсене
位 манра санра унра пирӗнте сирӗнте
вӗсенче
从 манран санран унран пирӗнтен сирӗнтен
вӗсенчен
具 манпа санпа унпа пирӗнпе сирӗнпе
вӗсенпе
(欠) мансӑр сансӑр унсӑр пирӗнсӗр сирӗнсӗр
вӗсемсӗр
(缘) маншӑн саншӑн уншӑн пирӗншӗн сирӗншӗн
вӗсемшӗн
4.2.指示代词的变格
格 这(已知或未知) 这(已知) 那(稍远) 那(较远)
主 ку ҫакӑ ҫавӑ лешӗ
属 кунӑн ҫакӑн ҫавӑн лешӗн
与-宾 куна ҫакна ҫавна лешне
位 кунта ҫакӑнта ҫавӑнта
лешӗнче
从 кунтан ҫакӑнтан ҫавӑнтан
лешӗнчӗн
具 кунпа ҫакӑнпа ҫавӑнпа
лешӗнпе
(欠) кунсӑр ҫакӑнсӑр ҫавӑнсӑр
лешӗнсӗр
(缘) куншӑн ҫакӑншӑн ҫавӑншӑн
лешӗншӗн
5.数词
楚瓦什语的数词有个不同于其他突厥语的特点,她的基数词有三个系列——完整式、简化式和复合式。三个系列各有分工,使用较为复杂。以下是1-10的各种形态:
完整式 简化式 复合式
пӗрре пӗре пӗр
иккӗ икӗ ик
виҫҫӗ виҫӗ виҫ
тӑваттӑ тӑватӑ тӑват
пиллӗк пилӗк пилӗк
улттӑ ултӑ улт
ҫиччӗ ҫичӗ ҫич
саккӑр сакӑр сакӑр
тӑххӑр тӑхӑр тӑхӑр
вуннӑ вунӑ вун
完整式可以独立使用,可以像名词一样变格;简化式1-10置于名词前用于修饰,如икӗ
чӗлхе两种语言,виҫӗ ӑру三个民族,вунӑ
ҫул十年;复合式用于вуннӑ“十”和ҫӗр“百”的复合词中,вунпӗр十一,ултҫӗр六百。
序数词是在基数词完整式的基础上加-мӗш,无需遵守元音和谐。
перрӗмӗш第一,виҫҫӗмӗш第三,тӑваттӑмӗш第四
楚瓦什人的传统服饰(十九世纪晚期)
6.动词
6.1.动词原形
楚瓦什语的动词原形(词典形)就是词干形式,在词干上添加-ма/ме构成动名词(masdar)。这个形态与第二人称命令式相同,其他突厥语也有类似现象。
6.2.时态
(1)语态
a. 被动态和反身态
词干加-ӑн/ӗн/н/ӑл/ӗл:ҫӑвӑн洗脸,витӗн被覆盖,сарӑл被扩大
b. 使动态
词干加-тар/тер/ттар/ттер/т/ар/ер:
ҫыртар使写,вулаттар使读,вӗрент使学会
c. 相互态
词干加-ӑш/ӗш/ш/ӑҫ/ӗҫ/ҫ:пулӑш互相帮助,паллӑш相识,калӑҫ交谈
(2)时
a.
现在时:词干+т+人称。表示惯常的行为,也可以表示即将发生的动作。
1sg атӑп/етӗп
2sg атӑн/етӗн
3sg ать/ет
1pl атпӑр/етпӗр
2pl атӑр/етӗр
3pl аҫҫӗ/еҫҫӗ
否定式是在词干上加-мас/мес再加上述词缀(去掉前面的-а/е),第三人称复数加-м再加-аҫҫӗ/еҫҫӗ
变位例举:пурӑн生活
肯定:пурӑнатӑп, пурӑнатӑн, пурӑнать,
пурӑнатпӑр, пурӑнатӑр, пурӑнаҫҫӗ
否定:пурӑнмастӑп, пурӑнмастӑн, пурӑнмасть,
пурӑнмастпӑр, пурӑнмастӑр, пурӑнмаҫҫӗ
用例
вӑл чăваш чĕлхине лайӑх
пӗлет. 他精通楚瓦什语。
ҫын ӳпкепе сывлать. 人用肺呼吸。
хӑҫан таврӑнтӑн? 你什么时候回来?
b. 将来时:词干+-ӑ/ӗ+人称
1sg -ӑп/ӗп
2sg -ӑн/ӗн
3sg -ӗ
1pl -ӑпӑр/ӗпӗр
2pl -ӑр/ӗр
3pl -ӗҫ
第三人称不遵守元音和谐只用一种形式。否定式是在词干上加-м-再加人称。
变位例举:вул读
肯定:вулӑп, вулӑн, вулӗ, вулӑпӑр, вулӑр,
вулӗҫ
否定:вулмӑп, вулмӑн, вулмӗ, вулмӑпӑр,
вулмӑр, вулмӗҫ
用例
ӳлемрен ӑна
курмӑн.从今往后你将再也见不到他。
вӗрентекенсем ҫакӑ шкула кайӗҫ.
老师们将去这所学校。
c.
肯定过去时:词干+-р(元音及й结尾的词干)/т(н,р,л结尾的词)/ч(н,р,л结尾的词加第三人称时)+人称
1sg рӑм/рӗм/тӑм/тӗм
2sg рӑн/рӗн/тӑн/тӗн
3sg рӗ/чӗ
1pl рӑмӑр/рӗмӗр/тӑмӑр/тӗмӗр
2pl рӑр/рӗр/тӑр/тӗр
3pl рӗҫ/чӗҫ
否定式是在词干加-ма/ме-再加上述词尾。
变位例举:калаҫ说
肯定:калаҫрӑм, калаҫрӑн, калаҫрӗ,
калаҫрӑмӑр, калаҫрӑр, калаҫрӗҫ
否定:калаҫмарӑм, калаҫмарӑн, калаҫмарӗ,
калаҫмарӑмӑр, калаҫмарӑр, калаҫмарӗҫ
用例
кайӑксем кӑнтӑра вӗҫҫе кайрӗҫ.
鸟儿往南方飞去了。
йывӑҫсем ҫаралса юлчӗҫ.
树叶都掉了。
e. 长久过去时:词干+-са/се+人称。
表示较早的过去的动作。
1sg саттӑм/сеттӗм
2sg саттӑн/сеттӗн
3sg саччӗ/сеччӗ
1pl саттӑмӑр/сеттӗмӗр
2pl саттӑр/сеттӗр
3pl саччӑҫ/саччӗҫ
变位例举:лар坐
肯定:ларсаттӑм, ларсаттӑн, ларсаччӗ,
ларсаттӑмӑр, ларсаттӑр, ларсаччӗҫ
否定:лармасаттӑм, лармасаттӑн, лармасаччӗ,
лармасаттӑмӑр, лармасаттӑр, лармасаччӗҫ
用例
эпир ӗнер унан пата пырсаттӑмӑр, анчах
вӑл килте пулмарӑ. 晚上我们去了他那儿,但是他不在家。
f. 多次过去时:词干+-т+人称
表示过去多次或反复的行为。
1sg ттӑм/ттӗм
2sg ттӑн/ттӗн
3sg тчӗ
1pl ттӑмӑр/ттӗмӗр
2pl ттӑр/ттӗр
3pl тчӗҫ
变位例举:кил来
肯定:килеттӗм, килеттӗн, килетчӗ,
килеттӗмӗр, килеттӗр, килетчӗҫ
否定:килеместӗм, килеместӗн, килеместчӗ,
килеместӗмӗр, килеместӗр, килеместчӗҫ
用例
Акушерка кӳршӗ ялтан килетчӗ.
阿库谢尔卡常从邻村过来转悠。
(3)式
a. 命令式:词干+人称
1sg ам/ем
2sg 无
3sg тӑр/тӗр
1pl ар/ер
2pl ӑр/ӗр
3pl чӑр/чӗр
变位例举:кан休息
肯定:канам, кан, кантӑр, канар, канӑр,
канчӑр
否定:канам мар, ан кан, ан кантӑр, канар
мар, ан канӑр, ан канчӑр
楚瓦什语命令式的否定式被认为是受到其他乌拉尔语的影响,根据V.G.Egorov的《楚瓦什语辞源词典》乌德穆尔特语和科米语的эн与楚瓦什语的ан有联系。
别说!=乌语 эн вера=楚语 ан
кала
别写!=科语 эн гиж=楚语 ан ҫыр
根据Egorov的词典,第一人称的否定词мар经过了
ӓрмаз<ӓмӓс<эмес<мер<мар的演变。
b. 假定式:词干+ӑтт/ӗтт+人称
1sg ӑттӑм/ӗттӗм
2sg ӑттӑн/ӗттӗн
3sg ӗччӗ
1pl ӑттӑмӑр/ӗттӗмӗр
2pl ӑттӑр/ӗттӗр
3pl ӗччӗҫ
变位例举:шӑт发芽
肯定:шӑтӑттӑм, шӑтӑттӑн, шӑтӗччӗ,
шӑтӑттӑмӑр, шӑтӑттӑр, шӑтӗччӗҫ
否定:шӑтмӑттӑм, шӑтмӑттӑн, шӑтмӗччӗ,
шӑтмӑттӑмӑр, шӑтмӑттӑр, шӑтмӗччӗҫ
用例
ыран пирӗн пуху ирттересчӗ.
希望明天我们的会议能进行。
c. 让步式:词干+人称
表示即使...,即便...
1sg ӑпин/ӗпин
2sg ӑсӑн/ӗсӗн
3sg ин
1pl ӑпӑрин/ӗпӗрин
2pl ӑсӑр/ӗсӗр
3pl ӗҫин
变位例举:пӑх看见
肯定:пӑхӑпин, пӑхӑсӑн, пӑхин, пӑхӑпӑрин,
пӑхӑсӑр, пӑхӗҫин
否定:пӑхмӑпин, пӑхмӑсӑн, пӑхмин,
пӑхмӑпӑрин, пӑхмӑсӑр, пӑхмӗҫин
(4)形动词
a. 过去时形动词:词干+нӑ/нӗ
вуланӑ读过的,пӑхнӑ看到的
b. 现在时形动词:词干+кан/кен
вулакан正在读的,пӑхкан正在看的
c. 将来时形动词:词干+ас/ес
вулас将要读的,пӑхас将看到的
d. 必须形动词:ма动名词+лла/лле/лли
вуламалла/вуламалли应当读的,пӑхмалла/вуламалли应当看的
e. 充足形动词:ма动名词+лах/лӗх
вуламалах足够读的,пӑхмалах足够看的
(5)副动词
a. -а/е副动词: тӑра站着, вӗҫе躺着
b. -са/се副动词: вуласа ларать
坐着读
c.
-сан/сен/сас/сӑн/сессӗн副动词:вуласан读完之后,ӗҫлесен干完之后
d. -иччен副动词:вуличчен在读之前
楚瓦什共和国地图(首府:楚语Шупашкар,俄语Чебоксары,切博克萨雷)
前一篇:阿迪格语简明语法
后一篇:俄语乌克兰语白俄罗斯语动词形态