ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى ھۈسىنخان ئەكبەر تەجەللىينىڭ  خاتىرە ھەيكىلىگە يېزىلىدىغان پۈتۈك

ئۇلۇغ ۋەتەبپەرۋەر، كۆپ قىرلىق ئالىم، مەشھۇر ئۇيغۇر تىبابەت ئۇستازى، پىداگوك،كۆپ تىللىق كۆپخىل مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنىشلىك ،يىقىنقى زامان ئۇيغۇرتىبابەتچىلىكى ۋە  شىئېرىيتىنىڭ ئىستىداتلىق تۆھپىكارى  ھۈسىنخان ئەكبەر تەجەللىي  ھىجىريەنىڭ 1262 –يىلى  (مىلادىيەنىڭ1848-يىلى)[1] شىنجاڭ قاغىلىق ناھىيەسىنىڭ زوڭلاڭ يېزا ئايباغ كەنتىدە داڭدار تېۋىپ قۇببىدىن شاھ ئائىلىسىدە تەۋەللۇت بولغان،بالىلىق  ۋاقتىدىلا ئاتىسىغا ئەگىشىپ چەتئەلگە چىقىپ،  ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ياۋرۇپا ئەللىرىدە22يىلدەك تىبابەت،  دورىگەرلىك، پەلسەپە، خىمىيە، ئىلمى نۇجۇم،تارىخ، لوگىكا ، ئەدەبىيات قاتارلىق پەنلەر بويىچە مول ۋە سىسىتىمىلىق ئىلىم تەھسىل قىلغان ھەم«ئەللامە» ئىلمىي ئۇنىۋانىغا ئېرىشكەن. ئۇستازلىرى ئۇنىڭغا تەجەللىي(چاقناپ تۇرغان نۇر)،مۇجەللىي(مۇسابىقىدە ئۇتۇپ چىققۇچى؛چېمپىيون؛بىرىنچى)دېگەن تەخەللۇس قويۇپ قويغان.

قەلبى ئانا –يۇرت مىھرى بىلەن يۇغۇرۇلغان ۋەتەنپەرۋەر بۇ ئۇلۇغ ئالىم،مىلادىيەنىڭ 1876-يىلى چەتئەلدىكى كاتتا ئىمتىياز ۋە ئالاھىدە تەمىناتلاردىن ۋاز كېچىپ، ۋەتەنگە قايتىپ كەلگەن.تەجەللىي ۋەتەنگە قايتىپ كەلگەندىن كىيىن تەكلىپ بىلەن ئاۋال يەركەندە ئورۇنالشقان ۋە  تىبابەت –دورىگەرلىك، مەدرىسە مائارىپى بىلەن شۇغۇلغان؛ قەشقەر خانلىق مەدرىسە، يەكەن يېشىل مەدرىسىە ، قاغىلىق ۋە خوتەن قاتارلىق جايلاردىكى باشقا مەدرىسلەردە مۇدەرىس- مۇئەللىم ۋە يۇقۇرى يىللىق ئوقۇغۇچىلارنى تەربىيەلىگەن. قەشقەردە نەشىردىن چىققان «يېڭى ئاڭ گېزىتى»نىڭ تۇنجى نۆۋەتلىك باش مۇھەررىرى بولغان.مەشھۇر ئالىم ئابدىقادىر داموللام ۋە باقشا نۇرغۇن تىببىي ئالىملارغا ئۇستاز بولغان.ئەينى دەۋىردە ئالىمنىڭ يۇقۇرى ئىلىم ئىستىداتى ۋە مۇتەپەككۇرانە ئىدىيە پەزلىتىدىن مەنپەئەتلىك زەرەتلەنگەن ئۆلىمالار تەجەللىينى قەشەر ئالىملىرىنىڭ مەنىۋىي داھىسى دەپ تەرەپلەنگەن. ھىجىريەنىڭ 1346-يىلى (مىلادىيە1932-يىلى)رامىزان ئېيىنىڭ 11-كۈنى قاغىلىقنىڭ كاسكى يېزىسىدىكى تۇرالغۇسىدا ئالەمدىن ئۆتكەن.  ئۇنىڭ گەۋدىلىك تۆھپىسى ناھايىتى ئۇزاق زمانلاردىن بېرى پارچە–تارقاق ئىپتىدائى،سىستېمىز ھالەتتە ئەل ئارىسىدا تارقىلىپ كېلىۋاتقان كىلاسسىك ئۇيغۇر تىبابىتەت ئىلمى بايىقلىرىنى قىزىپ رەتلەپ،تەكرار تەجرىبىلەردىن ئۆتكۈزۈپ بۈگۈنكىدەك قىلىپلاشقان، نەزەرەيەلەشكەن ، سىستېمىلاشقان زامانىۋىي ،مىللىي تىبابەت ئىلمىي سىستېمىسى ھالىتىگە كەلتۈرۈشكە قۇرۇلۇش خاراكتىرلىك گەۋدىلىك تۆھپە قوشقان؛ئۇ يەنە نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇر تىبابەت ئۇستىلىرىنى تەربىيەلەپ يېتىشتۈرۈپ، ئەل ئىچىدە كاتتا شۆھرەت قازانغان ھەم ئاز بولمىغان ئىغىر قىىيىن كېسەللەرنى ئۈنۈملىك داۋالىغان،«تەجەللىي نۇسقىلىرى»،«يەككە دورا رىتسىپلىرى»،«شىپائىي سېيادى»«مۇجررەباتى تەجەللىي»، «شىپايى شەيىخ»،«مۈرەببى تەجەللىي»،«شىپايى سەھىدى»،«تۆھپەتۇل بېھرىيىن»، «دىۋان ئەرەبىي»، «بەرقى تەجەللىي»،«سەبقى تەجەللىي»، «مۇجمۇئەتۇل قەسىدە»قاتارلىق 17پارچىدىن ئارتۇق كىتاب يېزىپ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە جاھان ئەھلى ئىچىدە زور تەشىر قالدۇرغان؛ «ساماۋىي كتاب» ۋە«تىببىي ئەزەم» قاتارلىق تىببىي كىتابلارنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان.7مىڭدىن ئارتۇق ئۈنۈملىك ئۇيغۇر تىبابەت رىتسىپلىرىنى رەتلەپ يېزىپ چىققان، بۇلار ھىلى ھەم ئەل ئارىسىدا ساقلانماقتا.ئۇ يەنە مۈرەككەپ ئۇيغۇر تىبابىتى رىتسىپلىرى بىلەن داۋالاش قىيىن بولغان نۇغرۇن  كېسەللىرىنى دۋالاپ ساقايتىپ  كاتتا شۆھرەت قازانغان ھەم نۇرغۇن شىپالىق رىتسىپلارنى تەتقىق قىلىپ چىققان ، بۇنى داۋاملىق قىزىپ رەتلەشكە تەتقىق قىلىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ.

伟大的科学家维吾尔医学大师候赛因罕•艾克拜尔•泰剑立雕塑纪念词

伟大的多视角（多视野）、多语言、多种文化背景的维吾尔族顶尖学者，著名维吾尔医学大师，教育家、诗人候赛因罕•艾克拜尔•泰剑立（公元1848-1932）[2]。泰剑立于伊历（回历）1262年夏天在叶城县朗乡阿依巴格村知名医师家族出生，幼年时期，随父亲赴国外在中亚、中东、欧洲地区长达22年之久，从名师攻读系统学习、深造伊斯兰哲学、逻辑学、医学、药学、天文学、语文等诸多学科，并曾获得博士后学位。在国外期间他的老师们给他命名为泰剑立（意为闪了明光），穆剑立（意为辩论赛场上的冠军，即第一名）等学名(笔名)。在国外留学期间情系祖国故土大师毕业后，拒绝和放弃国外丰厚的待遇和优越的条件，克服多种困难，于公元1876年回国。他热爱祖国、把一生奉献给科学和医学研究，是近代爱国主义科学家的典范和开展爱国主义教育的典型榜样。

他回国后最先应邀定居在莎车。后来在莎车绿色学堂、叶城、喀什皇家学堂和田等经院从事教育、培训教师及高层次的学徒，曾担任“启蒙报”首任主编，行医，教化，培养许多维吾尔医学人才，整理经典维吾尔医学和有效药剂处方等。培养了许多医学人员，整理写出了7000多个维吾尔医学处方药剂，这些有效处方还在民间存在。他将把分散原始、零散的维吾尔医学资源充分挖掘、整理、将它便成为较系统-完整，有理论依据、有经典著作的现代民族医药学打下坚实的基础做出卓有贡献。泰剑立还利用业余时间进行诗歌的嗜好。他在一生创作《医学精华》、《泰剑立处方》、《单个有效处方》、《诗歌集》、《养育者之恩》、《阿拉伯诗歌集》、《闪光的泰剑立》等17本著作；最早翻译《天书》，编译《医学大全》等经典古籍；还培养阿布德卡迪尔大毛拉和其他不少著名科学家、医学家，名扬中亚及其五洲四海。于伊历（回历）1346年（公园1932年）斋月的11日因病去世，享年84岁。在《中国宗教词典》介绍说，泰剑立当初被堪称为喀什噶尔科学家的精神领袖。

The great scientist in Uighur Medicine Master

Husuyinhkan•Akbar•TaeJalli sculpture Memorial words

Great multi-angle (multi-view), multi-lingual, multi-cultural backgrounds Uighur leading scholars, famous Uighur medicine guru, educator, poet to Husuyinhkan•Akbar•TaeJalli (AD 1848-1932). TaeJalli on the Islamic (Hijri) was born in Yecheng County, the famous physician ZongLang family in summer of 1262. Childhood, with his father to go abroad in Central Asia, Western Europe for 22 years, learning system, further study of Islamic philosophy, logic, astronomy, medicine, pharmacy, Chinese and many other disciplines, and has earned a phd. His love of the motherland, appearance model scientific and medical research after the students patriotic scientist; studying abroad after graduation to well-paid foreign and advantages, overcome various difficulties, in the year 1876 home. In Shache, Yecheng, Kashi Green School of the Royal School and the fields in education, teacher training and academic level of the apprentice, served as the "Enlightenment" founding editor, medicine, education, culture and many Uighur medical talents, finishing classic Uyghur medicine and effective medicament prescription. Many medical staff training, finishing wrote more than 7000 Uighur medicine prescription drugs, the existence of these effective prescription still folk. Green in Yarkand school, Qaghilihk, Kashgar Royal scholastic, Hotan and other scholastic engaged in education, training teachers and a high level of apprenticeship, served as "enlightenment newspaper" the first chief editor, practice, educate, train many Uighurs medical talent, organize classical Uyghur medicine and active pharmaceutical prescription and so on. Trained many medical staff, wrote more than 7,000 Uighur finishing medical prescription pharmacy, these folk are still valid prescription exists. He will keep the original Uighur medicine resources scattered, scattered mining, sorting, will it become a system - integrity, the theoretical basis, a classic of modern medicine of national minorities and lay a solid foundation to make his contribution. Tai Jianli also used the spare time hobby of poetry. He wrote “The essence of medicine ”，“TaiJianli effective prescription ”，“single prescription effective prescription ”，“ Poetry collection ”，“foster grace”，“ Arabic writing poetry collection”，“flash TaiJianli ”17 books; the earliest translation of "Qur`an", build "Medical Encyclopedia" classic books. Also trained Abboud Qadir Maulvi and many other famous scientists, medical experts , the famous Central Asia and all over the world. In the Islamic (Hijri)calendar1346 (Park 1932) of the holy month of Ramadan 11 died of illness, at the age of 84. In the "dictionary of Chinese religion," said, Tai Jianli was rated as Kashi's spiritual leader in the scholars.