[наа]哈卡斯语简明语法

标签:
哈卡斯语khakas俄罗斯语法突厥语 |
分类: 语林迷踪 |
1.语言简介
哈卡斯语(原:хакас тілі/тадар тілі,俄语:хакасский
язык,英语:Khakas
language)属阿尔泰语系突厥语族西伯利亚语支,同支的语言有绍尔语,图瓦语,阿尔泰语等。哈卡斯语与绍尔语比较接近,与它不同支的柯尔克孜语(吉尔吉斯语)也有一些与哈卡斯语相近的地方。操哈卡斯语的人主要分布在俄罗斯哈卡斯共和国(哈:Хакас
Республиказы,俄:Республика Хакасия),人口约43000人。
哈卡斯语从1924年起使用以西里尔字母为基础的文字,1929年改用拉丁字母,1939年又改用西里尔字母使用至今。字母表中有ғ、і、ӧ、ӱ、ҷ(ӌ)几个特殊字母,ҷ的写法有些资料上写ҷ,有些资料写ӌ。根据2006年出版的Хакас-орыс
сӧстік(哈卡斯语-俄语词典)以下内容以“ҷ”为准。另有网络上的哈卡斯语报刊网站“ХАБАР(新闻)”也用ҷ。
哈卡斯人(他们自称是“тадар” )
2.元音和谐
2.1元音的分类
前元音:э(е),ээ(ее), и, ии, і,
ӧ,ӧӧ,ӱ,ӱӱ
后元音:а,аа,ы, ыы, о, оо, у,уу
э用于词首,е用于单词的其他位置。
2.2元音和谐律
哈卡斯语元音和谐律比较简单,一个单词中一般只含有前元音或后元音。如:
前元音:
кізі人,інек母牛,іпек面包,кӱрен棕色,пӧрік帽子
后元音:
оолах男孩,пала孩子,палых鱼,орама街道,табырах远,тоғылах圆
元音и比较特别可以出现在含任何元音的词中。如:
ойнирға玩,сӧлирге说,нааҷыли重新
3.名词
哈卡斯语名词有数,格,领属等语法范畴。
3.1复数
复数词尾根据元音和谐及辅音和谐有较多变体,简要列举如下:
1)元音及辅音-г/-ғ/-й/-л/-р结尾者加-лар/-лер。如:
ӱгретчі老师-ӱгретчілер,тағ山-тағлар,адай狗-адайлар,тіл语言-тіллер,мал动物-маллар,ир男人-ирлер
2)-м/-н/-ң结尾者加-нар/-нер。如:
кӱн-кӱннер日子,аң-аңнар野兽,тӧң山丘-тӧңнер,им药-имнер
3)其他辅音结尾者加-тар/-тер。如:
хас-хастар鹅,
пӧрік-пӧріктер帽子,оолах男孩-оолахтар,ат马-аттар
3.2 领属性人称
哈卡斯语有六个人称,根据名词原形的末尾添加如下词尾:
1sg -м(元音后)/-ым/-ім(辅音后)
2sg -ң(元音后)/-ың/-ің(辅音后)
3sg -зы/-зі(元音后)/-ы/-і(辅音后)
1pl
-быс/-біс(元音后)/-ыбыс/-ібіс(辅音后)
2pl
-ңар/-ңер(元音后)/-ыңар/-іңер(辅音后)
3pl -зы/-зі(元音后)/-ы/-і(辅音后)
变化例子:
ир男人:ирім我的男人,ирің你的男人,ирі他的男人,ирібіс我们的男人,иріңер你们的男人,ирі他们的男人
пала孩子:палам我的孩子,палаң你的孩子,палазы他的孩子,палабыс我们的孩子,палаңар你们的孩子,палазы他们的孩子
然而,一些辅音结尾名词添加相应词尾时发生如下音变:
1)с,т,п结尾者加词尾时变成з,д,б
пас头:пазым, пазың, пазы……
ханат翅膀:ханадым, ханадың,
ханады……
хап袋子:хабым, хабың, хабы……
2)г,
ғ,ң结尾者加词尾时词末辅音脱落并延长最后一个音节的元音,之后按照元音结尾者添加词尾
кӧг旋律:кӧӧм, кӧӧң, кӧӧ, кӧӧбіс,
кӧӧңер
тағ山:таам, тааң, таа, таабыс,
тааңар
ӧң颜色:ӧӧм, ӧӧң, ӧӧ, ӧӧбіс,
ӧӧңер
сурығ问题:суриим, сурииң, сурии, суриибыс,
сурииңер
пулуң角落:пулиим, пулииң, пулии, пулиибыс,
пулииңар
3.3 格
哈卡斯语名词有主格(адалғы)、属格(тартылғы)、与格(пирілі)、宾格(кӧрімгі)、位格(орынғы)、从格(сығыны)、向格(ызылғы)和具格(пӱдіргі)8个格,数量上超过了很多其他突厥语,格词尾如下:
主 无
属 -тың/-тің/-ның/-нің
与 -ға/-ге/-ха/-ке/-а/-е
宾 -ны/-ні/-ты/-ті
位 -да/-де/-та/-те
从 -дан/-дең/-тан/-тең
向 -сар/-сер/-зар/-зер
具 -наң/-нең
除了向格和具格外,其他格的形态和用法与其他突厥语类似。向格主要表示“朝某方向,向着谁”。如:
Арығзар парчам. 我朝树林走去。
Аға тағзар кӧрче. 爸爸向山上望去。
具格表示“工具,和……”。如:
Карандашнаң пазхан. 他用铅笔写字。
变格列举:
пала孩子:пала, паланың, палаа, паланы,
палада, паладан, палазар, паланаң
тағ山:тағ, тағның, таға, тағны, тағда,
тағдаң, тағзар, тағнаң
与其他突厥语一样,上述词尾可以加在同一个名词后面,顺序是:名词+复数+领属性人称+格。例如:аттарымны=ат马+-тар复数+-ым我的+-ны宾格(把我的许多马)
4.代词
4.1人称代词
格 我 你 他 我们 你们 他们
主 мин син ол піс сірер олар
属 минің синің аның пістің сірернің
оларның
与 мағаа сағаа ағаа піске сірерге
оларға
宾 мині сині аны пісті сірерні
оларны
位 минде синде анда пісте сірерде
оларда
从 миннең синнең аннаң пістең сірердең
олардаң
向 минзер синзер аныңзар піссер сірерзер
оларзар
具 миннең синнең аннаң піснең сірернең
оларнаң
4.2指示代词
格 这 那
主 пу тігі
属 мының тігінің
与 пуға тігее
宾 мыны тігіні
位 мында тігіде
从 мыннаң тігідең
向 пузар/мындар тігізер
具 мынынаң тігінең
4.3反身代词
позым我自己, позың你自己, позы他自己, позыбыс我们自己,
позыңар你们自己, постары他们自己
5. 数词
基数词(1-10): пір, ікі, ӱс, тӧрт, пис, алты,
читі, сигіс, тоғыс, он
序数词(1st-10th): пірінҷі, ікінҷі, ӱзінҷі,
тӧртінҷі, пизінҷі, алтынҷы, читінҷі, сигізінҷі, тоғызынҷы,
онынҷы
6. 动词
哈卡斯语动词有时态、体、态等语法范畴。
6.1不定式
哈卡斯语的不定式由词干+-арға/-ерге/-рға/-рге构成。如:
сабарға打,пӱдірерге建造,ойнирға玩,сӧлирге说,тоғынарға工作,узирға睡觉,хығырарға读
不定式的否定形式是在词干上加-басха/-беске/-пасха/-песке/-масха/-меске。如:
саппасха不打,пӱдірбеске不建造,ойнабасха不玩,сӧлебеске不说
6.2 动词的态
哈卡斯语动词主要有主动态、反身态、共动态、被动态和使役态。态标记加在动词词根之后,简要列举如下:
1)主动态:无词缀
2)反身态:词根+-ын/-ін/-н。хыр-хырын自己刮,кӧр-кӧрін自己看
3)共同态:词根+-ыс/-іс/-с。чоохта-чоохтас交谈,кӧр-кӧріс会面
4)被动态:词根+-ыл/-іл/-л。пас-пасыл被写,кӧр-кӧріл被看见
5)使役态:词根+-тыр/-тір/дыр/-дір/-т/等。узу-узут使入睡,пас-пастыр使写
6.3 人称
哈卡斯人动词人称主要有三套,两套用于陈述式,一套用于命令式。列举如下:
第一套人称
1sg -м
2sg -зың/-зің/-сың/-сің
3sg 无
1pl -быс/-біс/-пыс/-піс
2pl -зар/-зер/-сар/-сер
3pl
-лар/-лер/-нар/-нер/-тар/-тер
第二套人称
1sg -бын/-бін/-пын/-пін
2g -зың/-зің/-сың/-сің
3sg 无
1pl -быс/-біс/-пыс/-піс
2pl -зар/-зер/-сар/-сер
3pl
-лар/-лер/-нар/-нер/-тар/-тер
第三套人称(命令式)
1sg -м
2sg 动词词干形式
3sg -зын/-зін/-сын/-сін
1pl
-ибыс/-ибіс/-аң/-ең/-аңар/-еңер
2pl -ыңар/-іңер/-ңар/-ңер
3pl
-зыннар/-зіннер/-сыннар/-сіннер
7.4.时
1)现在进行时:词干+-(п)ча/(п)че或-(п)чадыр/-(п)чедір+第一套
例子:
ойна-(玩):ойнапчам, ойнапчазың, ойнапча,
ойнапчабыс, ойнапчазар, ойнапчалар
ат-(放):атчам, атчазың, атча, атчабыс,
атчазар, атчалар
用例:
Кӱн тооза олғаннар ойнапчалар.
白天所有的孩子们都在玩耍。
2)一般现在时:词干+-а/е+-дыр/дір+第二套
例子:
ойна-:ойнадырбын, ойнадырзың, ойнадыр,
ойнадырбыс, ойнадырзар, ойнадырлар
用例:
Мин киноға иирде чӧредірбін.
我一般晚上看电影。
3)短时过去时(不久以前发生的动作):词干+-ды/ді/ты/ті+第一套
例子:
кӧр-:кӧрдім, кӧрдің, кӧрді, кӧрдібіс,
кӧрдіңер/кӧрдер, кӧрділер
否定式在词干上加-ба/бе/па/пе/ма/ме
再加时态和人称词尾。
用例:
Городыма ачығ соох тыҷырап
читті.我的城市来了一阵刺骨的严寒。
4)不定过去时:词干+-ған/ген/хан/кен/ан/ен+第一套
例子:
сырла-:сырлаам, сырлаазың, сырлаан,
сырлаабыс, сырлаазар, сырлананар
піл-:пілгем, пілгезің, пілген, пілгебіс,
пілгезер, пілгеннер
否定式:词干+-ба/бе/па/пе/ма/ме+时态+人称
пілбеем, пілбеезің, пілбеен, пілбеебіс,
пілбеезер, пілбеен
在词末或时态词缀后可加-ох/ӧк表示“也”。如:пілгемӧк我也知道了,
кӧргенӧксің你也看见了。
5)一般过去时:词干+-ҷаң/ҷең+第二套
例子:
кӧрҷеңмін, кӧрҷеңзің, кӧрҷең, кӧрҷеңміс,
кӧрҷеңзер,кӧрҷеңнер
否定式是在词干上加-ба/бе/па/пе/ма/ме
另外,也有ҷа/ҷе+第一套的形式,如:кӧрҷеңмін=кӧрҷем
用例:
Школада спорт залы чох полҷаң.
学校从未有过运动馆。
10)将来时:词干+-ар/ир+第二套
例子:
ада-:адирбын/адим, адирзың, адир, адирбыс,
адирзар, адирлар
кӧсте-:кӧстирбын,
кӧстирзың, кӧстир, кӧстирбыс, кӧстирзар, кӧстирлар
сом-:сомарбын/сомам, сомарзың, сомар,
сомарбыс, сомарзар, сомарлар
否定式在词干上加-пас/пес/мас/мес再加上述人称。
用例:
Чахсы кізі хайда даа чахсы
полар.好人无论在何处都会变得更好。
前一篇:我的故乡(鞑靼语-汉语)
后一篇:芬兰语辅交替