维吾尔语中的体语缀（词尾）及其用法

——摘自《维吾尔语入门》

 

一、动词的进行体形式与动词进行时直接陈述式

动词与进行体词尾-ۋات/-ىۋات/-ۇۋات/-ۈۋات结合，构成动词的进行体形式。如：

ئىشلە+ۋات←ئىشلەۋات       ياز+ىۋات ←يېزىۋات   

ئوقۇ+ۋات ←ئوقۇۋات         كۆر+ۈۋات←كۆرۈۋات

   动词现在时直接陈述式

动词的进行体形式与动词现在-将来时人称词尾结合，构成动词现在时直接陈述式。动词现在时直接陈述式表示说话时正在进行的行为动作。如：

يېزىۋات+ -ىمەن/-ىمىز/-ىسەن/-ىسىز/-ىسىلەر/-ىدۇ

كۆرۈۋات+-ىمەن/-ىمىز/-ىسەن/-ىسىز/-ىسىلەر/-ىدۇ

تۇرمايۋات+-ىمەن/-ىمىز/-ىسەن/-ىسىز/-ىسىلەر/-ۋاتىدۇ

注：يېزىۋات (ياز＋ىۋات)，动词“-ياز”中的 ئا弱化为ئې。

 

二、动词的处置体形式

动词与处置体词尾-ۋەت/-ىۋەت/-ۇۋەت/-ۈۋەت结合，构成动词的处置体形式。如：

ئىشلە+ۋەت←ئىشلىۋەت      ياز+ىۋەت ←يېزىۋەت   

ئوقۇ+ۋەت ←ئوقۇۋەت         بۇز+ۇۋەت←بۇزۇۋەت

动词的处置体形式与动词过去时人称词尾或现在-将来时人称词尾连用表示以下意思：

1.表示行为动作是在情不自禁或出乎意料的情况下发生的，相当于汉语的“一下子就…”。如：

ئۇ دوستىنىڭ بۇ ھالىتىنى كۆرۈپ كۈلۈۋەتتى.他看到朋友这付模样，忍不住笑了。

ئۇ قورقۇپ ۋارقىرىۋەتتى. 他吓得叫起来了。           

2.强调行为动作完成的彻底性。如：                         

ئۇ بالىسىنى ئۆيىگە كىرگۈزۈۋەتتى.  他叫孩子进屋了。     

تاپشۇرۇقنى بىردەمدىلا ئىشلىۋەتتىم. 我一会儿就把作业做完了。

3.表示行为动作程度的加深。                        

دورا ئۇنىڭ ئىچىنى سۈرۈۋەتتى.这药使他腹泻不止。         

سەينى تۇزلۇق قىلىۋېتىپسىز.你把菜炒得太咸了。           

 

三、动词的能动体形式

在动词后附加能动体词尾-يەلە/-يالا/-ەلا/ -الا来构成动词能动体形式。

ياز＋الا ← يازالا                            ياز＋ال＋ما ← يازالما

ئوقۇ＋يالا ← ئوقۇيالا                      ئوقۇ＋يال＋ما ← ئوقۇيالما

كۆر＋ەلە ← كۆرەلە                         كۆر＋ەل＋مە ← كۆرەلمە

ئىشلە＋يەلە ← ئىشلىيەلە                ئىشلە＋يەل＋مە ← ئىشلىيەلە

动词的能动体形式表示动作的主体实现动作的能力。动词的能动体形式后可以附加谓语性人称词尾构成陈述式、条件式、祈使式等语法形式。如：

يازالا (يازالما) + -يمەن/-يمىز/-يدۇ/-دىڭ/-دىڭىز/-دىڭلار/-سام 

كۆرەلە (كۆرەلمە) + -يسىز/-يدۇ/-دۇق/-دىڭ/-سەك/-سە/-گەن/-يۋاتىدۇ

注：动词现在时肯定式没有能动式变化形式。

ئۇنىڭ كېلەلىشى ناتايىن. 她不一定能来。                     

مەن تاماق ئېتەلمەيمەن.我不会做饭。                         

سىز ئۇيغۇرچە ئۇسسۇل ئوينىيالامسىز؟你会跳维吾尔舞蹈吗？         

 

四、动词的欲动体形式  

动词与词尾-غىلى/-قىلى/-گىلى/-كىلى＋-ۋات结合，构成动词的欲动体形式，表示某种动作行为即将发生。如：

ئىشلە+گىلى＋ۋات←ئىشلىگىلىۋات       ياز+غىلى＋ۋات ←يازغىلىۋات   

ئوقۇ+غىلى＋ۋات ←ئوقۇغىلىۋات          كۆر+گىلى＋ۋات←كۆرگىلىۋات

动词的欲动体形式与现在-将来时人称词尾结合，构成现在时即将态直接陈述式，表示现在很快就要发生的行为动作。如：

بارغىلىۋات＋-ىمەن/ ىمىز/ ىسەن/ ىسىز/ ىسىلەر/ ىدۇ

يامغۇر ياغقىلىۋاتىدۇ، چاپسانراق ماڭايلى. 快要下雨了，咱们快走吧。

ئۇ مېنى ئۇرغىلىۋاتىدۇ.                                     他想打我。

سەن كەتكىلىۋاتامسەن؟           你要走吗？                           

 

五、动词的无阻体形式

动词与无阻体词尾-ۈۋەر/ -ۇۋەر/-ىۋەر/ -ۋەر结合，构成动词的无阻体形式。如：

ئىشلە+ۋەر←ئىشلەۋەر        ياز+ىۋەر ←يېزىۋەر  

ئۇر+ۇۋەر ←ئوقۇۋەر          كۆر+ۈۋەر←كۆرۈۋەر

动词的无阻体形式与动词祈使式或现在-将来时人称词尾连用表示行为动作不受某事的影响而继续进行下去。如：

كېرەك يوق، سۆزلەۋېرىڭ.没关系，你继续说吧。                         

ئۇلارنى ساقلىمايلى، ئىشىمىزنى باشلاۋېرەيلى! 咱们别再等他们了，干咱们的事吧！

ئەتە يامغۇر ياغسىمۇ بېرىۋېرىمەن.即使明天下雨，我也仍旧要去。            

يازمىساڭ يازماۋەر.你不写就不写。                                       

 

六、动词的利己体形式

动词与利己体词尾-ۋال/-ىۋال/-ۇۋال/-ۈۋال结合，构成动词的利己体形式。如：

ئىشلە+ۋال←ئىشلىۋال          ياز+ىۋال ←يېزىۋال

  ئوقۇ+ۋال ←ئوقۇۋال              كۆر+ۈۋال←كۆرۈۋال

动词的利已体形式与动词过去时或现在-将来时人称词尾连用表示以下意思：

   1.表示动作的结果趋向于主体或为主体所有。如：

بىز نۇرغۇن كىتابلارنى سېتىۋالدۇق.我们买了许多书。         

ئۇ بىر تال قەلەم تېپىۋالدى. 他拾到了一支笔。              

   2.表示无意中突然发生的行为动作。如：

بېشىمنى ئىشىككە ئۇرۇۋالدىم.我的头撞到门上了。            

كەچۈرۈڭ، پۇتىڭىزغا دەسسىۋالدىم. 对不起，踩着您的脚了。    

   3.表示以某种伪装的身份或佯装的状态，进行的行为动作。如：

ئۇ مېنى كۆرمىگەن بولۇۋالدى.他假装没看见我。               

ئۇ ساقچى بولۇۋاپتۇ. 他装成了警察的模样。                  

——摘自《维吾尔语入门》，新疆人们出版社2015年11月出版第一版。